Πράσινη μετάβαση – Κυκλική οικονομία
Άρθρο του Νίκου Νικολακόπουλου
Γ. Γ. Δήμου Καλλιθέας & Αντιπρόεδρου ΔΣ Πανελλήνιας Ένωσης Γενικών Γραμματέων Τοπικής Αυτοδιοίκησης
Στα πλαίσια της προσπάθειας για τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, ένα από τα κυρίαρχα θέματα αποτελεί η συλλογή και η διαχείριση των απορριμμάτων και πως αυτή μπορεί να αξιοποιήσει τις αρχές της Κυκλικής Οικονομίας.
Παράλληλα δε και με αφορμή τη δυσοίωνη πρόβλεψη, η οποία αποτυπώθηκε στο Σχέδιο Δράσης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, για την Κυκλική Οικονομία και έχει ως εξής:
«Έως το 2050 θα καταναλώνουμε για 3 Πλανήτες!».
Θα πρέπει να εξετάσουμε πως αυτή αλληλεπιδρά, τόσο με την αιχμή των καθημερινών δραστηριοτήτων ενός Δήμου, δηλ. τις υπηρεσίες καθημερινότητας, όσο και με μακροπρόθεσμη επιρροή της στη ζωή του πολίτη σε οικονομικό και επίπεδο διαβίωσης.
Ακόμη και αν θεωρήσουμε την πρόβλεψη αυτή ως υπερβολικά απαισιόδοξη, η δυσάρεστη πραγματικότητα είναι ότι αν – στα επόμενα χρόνια – δεν «επενδύσουμε» άμεσα στο μοντέλο της Κυκλικής Οικονομίας, τότε δεν θα μπορούμε να ανταποκριθούμε στις σύγχρονες απαιτήσεις των κοινωνιών μας.
Τα επόμενα 40 έτη, η παγκόσμια κατανάλωση υλικών αναμένεται να διπλασιαστεί, ενώ η παράλληλα το 2050, η ετήσια παραγωγή αποβλήτων θα έχει αυξηθεί κατά 70%.
Απόρροια της εξέλιξης αυτών των 2 μεγεθών είναι ότι απαιτείται η άμεση αντίδρασή μας και η επίσπευση της μετάβασης σε ένα μοντέλο ανατροφοδοτικής ανάπτυξης, το οποίο θα επιστρέφει στον Πλανήτη περισσότερα από όσα του αφαιρεί, μέσω της μείωσης της κατανάλωσης των διαθέσιμων πόρων, έτσι ώστε στην επόμενη δεκαετία να επιτύχουμε τον διπλασιασμό του ποσοστού χρήσης των «κυκλικών» υλικών.
Στο σημείο αυτό χρήσιμο είναι να εξετάσουμε 5 συγκεκριμένα ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία, προερχόμενα από πρόσφατη έρευνα του Ιδρύματος Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών (ΙΟΒΕ).
1. Ένα από τα σημαντικότερα ρεύματα αποβλήτων, σε όρους όγκου και σε δυναμικό κυκλικότητας, είναι τα Αστικά Στερεά Απόβλητα (ΑΣΑ), τα οποία και συλλέγουν οι Δήμοι.
2. Η κατά κεφαλήν παραγωγή των ΑΣΑ στην Ελλάδα είναι κατά 4,4% υψηλότερη από τον μέσο όρο της ΕΕ-27 και διαμορφώθηκε (με βάση στοιχεία για το 2019, χρονιά πριν από την πανδημία COVID-19) στα 524 κιλά ανά κάτοικο. Αξίζει να αναφερθεί ότι η εν λόγω κατά κεφαλήν παραγωγή των ΑΣΑ είναι ελαφρώς χαμηλότερη από εκείνη του 2010 (532 κιλά ανά κάτοικο)! Επιπλέον, παρότι ακόμα δεν υπάρχουν επίσημα δεδομένα για την παραγωγή αποβλήτων τροφίμων, υπάρχουν ενδείξεις ότι η κατά κεφαλήν παραγωγή αποβλήτων τροφίμων στην Ελλάδα διαμορφώθηκε στα 142 κιλά ανά κάτοικο (στοιχεία του 2015), επίδοση που κατατάσσει τη Χώρα στην υψηλότερη θέση ανάμεσα στην ΕΕ-27, σύμφωνα και με πρόσφατη μελέτη του Περιβαλλοντικού Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών (UNEP).
3. Συγκρίνοντας τον ρυθμό μεταβολής στην παραγωγή ΑΣΑ με τον ρυθμό μεταβολής της ελληνικής και της ευρωπαϊκής οικονομίας σε όρους ΑΕΠ, φαίνεται πως η Ελλάδα απέχει περισσότερο από την επίτευξη της αποσύνδεσης του ΑΕΠ και της οικονομικής ανάπτυξης από την παραγωγή αποβλήτων, ενώ αντίθετα αυτό φαίνεται να επιτυγχάνεται – έστω και σε μικρό βαθμό – στην ΕΕ-27.
4. Σε όρους διαχείρισης, η Ελλάδα βρίσκεται στις τελευταίες θέσεις της ΕΕ-27, πάνω μόνον από τη Ρουμανία, τη Μάλτα και την Κύπρο, ενώ απέχουμε σημαντικά από χώρες όπως η Γερμανία και η Σουηδία, οι οποίες για την ΕΕ έχουν χαρακτηριστεί πρωταθλήτριες στην ανακύκλωση, με ποσοστά 48,5% και 32,5%, αντίστοιχα. Η επίδοση αυτή καταγράφει τόσο το αρνητικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα μας, όσο και τη δυσχερή θέση μας αναφορικά με τη μετάβασή μας σε μια κυκλική οικονομία.
5. Ο βαθμός κυκλικότητας υλικών στην Ελλάδα, δηλαδή το ποσοστό των χρησιμοποιούμενων υλικών πόρων που προέρχονται από ανακυκλωμένα απόβλητα, βρίσκεται σε μεγάλη απόσταση από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, παρά την τάση για σύγκλιση που παρατηρείται από το 2014 έως και το 2020 (τελευταία διαθέσιμα στοιχεία). Το 2020 μόλις το 5,4% των υλικών πόρων που χρησιμοποιούνται στην ελληνική οικονομία προέρχονται από ανακυκλωμένα απόβλητα, όταν την ίδια χρονιά ο ευρωπαϊκός μέσος όρος διαμορφώθηκε στο 12,8%.
Με τα στοιχεία, τα οποία παρατέθηκαν ανωτέρω, είναι απόλυτα εμφανής ο υψηλός βαθμός πολυπλοκότητας και δυσκολίας που έχουν οι έννοιες «στερεά απορρίμματα» και «κυκλική οικονομία» και κυρίως ο υψηλός βαθμός δυσκολίας επίλυσης αυτής της εξίσωσης από τους Δήμους…
Ο τομέας της διαχείρισης των αποβλήτων και η έννοια της «κυκλικής οικονομίας» τοποθετούνται – περισσότερο από κάθε άλλη φορά – ψηλά στην ατζέντα κάθε σύγχρονου και πολιτισμένου κράτους. Η αναβάθμιση εξάλλου της έννοιας της «κυκλικής οικονομίας» δρομολογήθηκε εδώ και αρκετά χρόνια από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, προκειμένου να προωθηθεί η βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη και η δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Σταθμός σε αυτή την πορεία αποτελεί το νέο «Σχέδιο Δράσης για την Κυκλική Οικονομία», που ενέκρινε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τον Μάρτιο του 2020, με βάση την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία (European Green Deal). To Σχέδιο αυτό είναι προσανατολισμένο στην επίτευξη μιας πιο καθαρής και πιο ανταγωνιστικής Ευρώπης.
Σε εθνικό επίπεδο, το «Σχέδιο Δράσης για την Κυκλική Οικονομία» έρχεται να προωθήσει ένα νέο και βιώσιμο μοντέλο της εθνικής οικονομίας, αντικαθιστώντας το γραμμικό μοντέλο «παραγωγή – κατανάλωση – απόρριψη», το οποίο βασίζεται στη διαρκή εξόρυξη και κατανάλωση πόρων με τις γνωστές συνέπειες στο περιβάλλον. Στο πλαίσιο αυτό έχουν ήδη ενσωματωθεί πλήρως σχετικές ευρωπαϊκές οδηγίες, ο νέος Εθνικός Σχεδιασμός για τη Διαχείριση Στερεών Αποβλήτων (ΕΣΔΑ 2020 2030) (και οι επικείμενες τροποποιήσεις του που βρίσκονται σε διαβούλευση), το Εθνικό Πρόγραμμα Πρόληψης Δημιουργίας Αποβλήτων, καθώς και μια σειρά νομοθετημάτων που αφορούν στη διαχείριση συγκεκριμένων υλικών και ρευμάτων αποβλήτων.
Αν αναλογιστούμε ότι η θεσμοθέτηση των ζητημάτων των σχετικών με την «Κυκλική Οικονομία» βρίσκεται σε μία πολύ καλή κατάσταση στη Χώρα μας, και λάβουμε επίσης υπόψη ότι ουδέποτε υπήρξαν τόσα πολλά διαθέσιμα χρηματοδοτικά εργαλεία εθνικά (π.χ. ΕΣΠΑ 2021-2027, Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, Εθνικό Πρόγραμμα Ανάπτυξης 2021-2025, Πράσινο Ταμείο) ή ευρωπαϊκά (π.χ. Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων, Πρόγραμμα Horizon, LIFE 2021 – 2027, Πρόγραμμα Ευρωπαϊκής Εδαφικής Συνεργασίας/Interreg 2021-2027), αποτελεί ιστορική ευκαιρία να επενδύσουμε σε ένα διαφορετικό και πιο βιώσιμο μέλλον. Μια ευκαιρία να μεταβούμε σε ένα «κυκλικό μετασχηματισμό», ο οποίος θα επιφέρει τεράστια, οικονομικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά οφέλη.
Ο ρόλος των Δήμων, ως φορέων προγραμματισμού της τοπικής ανάπτυξης, ως συντονιστών τοπικών υποθέσεων, αλλά και ως καταναλωτών πόρων και αγαθών, έχει μεγάλη βαρύτητα και επηρεάζει τους εθνικούς ρυθμούς στην κυκλική μετάβαση. Στο πλαίσιο αυτό καθίσταται σαφής η απαίτηση για διαρκή ενίσχυση των Δήμων με τους αναγκαίους πόρους (π.χ. ανθρώπινο δυναμικό, οικονομικοί πόροι, κ.λπ.), ώστε να συνεχίσουμε να συμβάλλουμε με όλες μας τις δυνάμεις στην προστασία του περιβάλλοντος και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής.
Εν κατακλείδι, η μετάβαση στην «Κυκλική Οικονομία» αποτελεί ένα πολυδιάστατο εγχείρημα, που απαιτεί συντονισμό και καινοτομίες τόσο σε οργανωτικό όσο και σε τεχνολογικό επίπεδο. Η μετάβαση αυτή θα πρέπει να είναι βαθιά και μετασχηματιστική. Θα πρέπει ακόμη να είναι δίκαιη και να βασιστεί στη συνεργασία όλων των ενδιαφερομένων φορέων σε όλα τα επίπεδα – διεθνές, ενωσιακό, εθνικό, τοπικό.
Η «Κυκλική Οικονομία» δεν μπορεί και δεν πρέπει να αποτελέσει ένα ευχολόγιο και μια θεωρητική έννοια.
Θα πρέπει να προχωρήσουμε σε λύσεις και πρακτικές για όλα τα μείζονα περιβαλλοντικά ζητήματα, όπως αυτό της κλιματικής αλλαγής, τις οποίες καλούμαστε να ενσωματώσουμε στην καθημερινή μας λειτουργία για να δημιουργήσουμε βιώσιμες πόλεις, να προστατεύσουμε το περιβάλλον και να επιτύχουμε μια καλύτερη ποιότητα ζωής για τους πολίτες μας και πάνω από όλα για τα παιδιά μας.