Γράφει η Αργυρώ Χατζηπαναγιώτου
Εκπαιδευτικός-Μεταπτυχιακό Δίπλωμα στην Μεθοδολογία και Έρευνα της Λογοτεχνίας UNED, Μαδρίτη
Ο Ιωάννης Κονδυλάκης (1861-1920) ήταν δάσκαλος, δημοσιογράφος, διηγηματογράφος και χρονογράφος. Θεωρείται ένας από τους βασικούς εκπροσώπους του λογοτεχνικού ρεύματος του Νατουραλισμού. Γεννήθηκε στην Κρήτη (Βιάννο Λασιθίου), το 1861. Σπούδασε στη Βαρβάκειο σχολή. Υπηρέτησε για ένα σύντομο χρονικό διάστημα ως δάσκαλος (Μώδι Χανίων), αλλά αποχώρησε από την υπηρεσία για να ασχοληθεί με τη δημοσιογραφία. Εργάστηκε, ως δημοσιογράφος, στις εφημερίδες: Άστυ, Σκριπ, Εφημερίδα. Επίσης, έγραψε χρονογραφήματα στην εφημερίδα Εμπρός με το ψευδώνυμο «Διαβάτης». Ο Κ. Θ. Δημαράς αναφέρει ότι τα χρονογραφήματά του διακρίνονται για το ιδιαίτερο ύφος τους, στο οποίο διαφαίνεται «ένα πνεύμα καλλιεργημένης ειρωνείας». (Δημαράς,2000 )
Η ενασχόλησή του με την Λογοτεχνία τον οδήγησε στην συγγραφή πεζογραφημάτων ηθογραφικού χαρακτήρα. Έγραψε διηγήματα και μυθιστορήματα, χρησιμοποιώντας, ως γλώσσα συγγραφής των έργων του, την καθαρεύουσα. Στη δημοτική έγραψε το τελευταίο του μυθιστόρημα: Πρώτη αγάπη. Σύμφωνα με τον Λίνο Πολίτη το καλύτερο μυθιστόρημα του Ιωάννη Κονδυλάκη είναι ο Πατούχας (1892), « όπου δίνεται με πολλή δροσιά η ζωή του κρητικού χωριού και ψυχογραφείται με επιτυχία ο πρωτόγονος ερωτισμός και η χαριτωμένη αδεξιότητα του δεκαοχτάχρονου ήρωα». (Πολίτης, 1985)
Ο Ιωάννης Κονδυλάκης έγραψε και το μυθιστόρημα Οι Άθλιοι των Αθηνών(1894). Αρχικά, ο Κονδυλάκης κυκλοφόρησε το έργο του, στην εφημερίδα Εστία, με το ψευδώνυμο Βαρδής Γύπαρις, σε μορφή επιφυλλίδων. Σε βιβλίο εκδόθηκε το 1895. Οι Άθλιοι των Αθηνών είναι ένα μυθιστόρημα κοινωνικο-αστικού χαρακτήρα. Οι ήρωες ζουν και κινούνται στην πόλη των Αθηνών σε ένα πολυδιάστατο χώρο που χαρακτηρίζεται για τις αντιθέσεις, την ανομοιογένεια και διαχωρισμό των ανθρώπων σε δύο κοινωνικές κατηγορίες: πλούσιοι και φτωχοί. Η Αθήνα περιγράφεται με ρεαλιστικό τρόπο αποκαλύπτοντας προβληματικές πτυχές του αστικού της τοπίου. Ο συγγραφέας στο έργο του πραγματεύεται θέματα όπως, η αδικία, η φτώχια, η εκμετάλλευση των αδυνάτων, η εκδίκηση, η κοινωνική ανέλιξη με κάθε μέσον, η κατάχρηση εξουσίας, η πολιτική διαφθορά, η αρχαιοκαπηλία, η δεινή θέση της γυναίκας και των παιδιών και πολλά θέματα που χαρακτηρίζουν μία κοινωνία που νοσεί.
Το μυθιστόρημα χωρίζεται σε δύο μέρη: στο πρώτο μέρος ο συγγραφέας μας διηγείται την ιστορία μιας νησιωτοπούλας, της Μαριώρας, η οποία ερχόμενη, εκ Τήνου, στην Αθηνά για να εργαστεί, ως υπηρέτρια, πέφτει στα δίχτυα του Αριστοτέλη Βουνέκα ή Τέλη ή Λαχταράκη, γνωστού περιθωριακού τύπου (κουτσαβάκη) της Αθήνας, προερχόμενου όμως από μία ευυπόληπτη αστική οικογένεια. Στο δεύτερο μέρος ο Κονδυλάκης εξιστορεί τις περιπέτειες ενός εφήβου του Τάσου, ο οποίος έχει έρθει από το χωριό του και προσπαθεί να επιβιώσει στην αφιλόξενη πρωτεύουσα, κάνοντας τον λούστρο. Χωρίς να το επιδιώκει εμπλέκεται σε διάφορες περιπέτειες που του δημιουργούν προβλήματα, αλλά στο τέλος δικαιώνεται. Ο συνδετικός κρίκος μεταξύ του Τάσου και της Μαριώρας είναι η Τασούλα. Καρπός του δεσμού της νησιωτοπούλας με τον Λαχταράκη. Γύρω από τους κεντρικούς ήρωες κινούνται και άλλα πρόσωπα που συνθέτουν το αστικό και περιθωριακό τοπίο των Αθηνών.
Ο Λίνος Πολίτης στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας αναφέρει ότι «Οι Άθλιοι των Αθηνών(1894) είναι μια πλατιά απεικόνιση του υποκόσμου της Αθήνας, με αναμφισβήτητη αφηγηματική δεξιότητα και πληρότητα τεχνική, αλλά και με πολλές τις υπερβολές και τα απίθανα, που το καταντούν πολλές φορές ανάγνωσμα λαϊκό».(Πολίτης,1985) Ο δε Γ. Κορδάτος μας πληροφορεί ότι ο Κονδυλάκης αργότερα αποκήρυξε το έργο του. Συγκεκριμένα λέει: « Στα νιάτα του, επηρεασμένος από τον Ζολά, έγραψε το μυθιστόρημα Οι Άθλιοι των Αθηνών, που αργότερα αποκήρυξε». (Κορδάτος,1983 )
Το μυθιστόρημα του Ι. Κονδυλάκη, Οι Άθλιοι των Αθηνών παραπέμπει στο μυθιστόρημα του Β. Ουγκώ, Οι Άθλιοι. Το συγκεκριμένο, όμως, μυθιστόρημα ανήκει σε ένα άλλο λογοτεχνικό ρεύμα, αυτό του Ρομαντισμού. Καθώς ο συγγραφέας του, Βίκτωρ Ουγκώ, θεωρείται ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους του Ρομαντισμού στην Γαλλία. Αντίθετα το έργο του Ιωάννη Κονδυλάκη γράφεται σε μεταγενέστερη εποχή και ανήκει στο λογοτεχνικό ρεύμα του Νατουραλισμού. Ρομαντισμός , Νατουραλισμός δύο λογοτεχνικά ρεύματα εκ διαμέτρου αντίθετα.
Ο Ρομαντισμός είναι ένα από τα σημαντικότερα λογοτεχνικά κινήματα. Έχει, ως κύρια χαρακτηριστικά του την ονειροπόληση, το πάθος, τη μελαγχολία, τον οραματισμό, τον ηρωισμό. Τα θέματα που απασχολούν τους ρομαντικούς των αρχών του 19ου αιώνα είναι ή φύση, ο έρωτας, οι ηρωικές πράξεις των ηρώων, ο θάνατος. Ο λόγος τους είναι χειμαρρώδης και τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιούν είναι πλούσια. Ο Ρομαντισμός έχει άμεση σύνδεση με τη δημιουργία της έννοιας του έθνους και των απελευθερωτικών αγώνων.
Ο Νατουραλισμός είναι μία ακραία έκφραση του Ρεαλισμού. Το λογοτεχνικό ρεύμα του Ρεαλισμού γεννήθηκε ως αντίδραση στις υπερβολές του Ρομαντισμού. Ως μία αντίθεση στην υποκειμενικότητα του ρομαντικού τρόπου έκφρασης. Βασική αρχή του Ρεαλισμού είναι η πιστή απόδοση της πραγματικότητας. Μία πιστή απόδοση της καθημερινότητας διανθισμένη με έντονη κριτική και με τους ήρωες των ιστοριών να είναι θύματα της κοινωνίας.
Ο Νατουραλισμός ως μία ριζοσπαστική και ακραία έκφανση του Ρεαλισμού, αντλεί τα θέματά του από την ακριβή και σχεδόν φωτογραφική αναπαράσταση της φύσης, περιγράφοντας λεπτομερώς , τόπους, ανθρώπους και καταστάσεις. Δίνει έμφαση στις αρνητικές πλευρές της ζωής και καταγγέλλει την κοινωνική μιζέρια και εξαθλίωση. Οι ήρωες του Νατουραλισμού βρίσκονται στο περιθώριο, είναι απόκληροι και θύματα της κοινωνίας που βρίσκονται, όμως, δέσμιοι των προσωπικών τους εσωτερικών παρορμήσεων. Σε άμεση και στενή σύνδεση με τον Ρεαλισμό και τον Νατουραλισμό βρίσκεται η Ηθογραφία. Μία πιστή παρουσίαση των ηθών, των εθίμων και της νοοτροπίας των ανθρώπων της ελληνικής υπαίθρου.
Οι Άθλιοι των Αθηνών του Ι. Κονδυλάκη και Οι Άθλιοι του Β. Ουγκώ είναι δύο έργα που παρουσιάζουν την ζωή των αποκλήρων της κοινωνίας του καιρού τους, υπό το πρίσμα μίας διαφορετικής ιδεολογικής αντίληψης, η οποία καθορίζεται από την χρονική περίοδο που γράφτηκαν και από το λογοτεχνικό ρεύμα που κυριαρχεί την εποχή της συγγραφής τους.
Ο Κονδυλάκης γράφει το μυθιστόρημά του το 1894, χρονικό σημείο κατά το οποίο ο Ρεαλισμός και ο Νατουραλισμός βρίσκονται στο προσκήνιο, ως αντίδραση, στον Ρομαντισμό. Προς το τέλος του 19ου αιώνα με την, υπό ανάπτυξη, βιομηχανία και τις επιστημονικές ανακαλύψεις να κυριαρχούν κοινωνικό γίγνεσθαι, οι άνθρωποι αρχίζουν να σκέφτονται διαφορετικά και πιο ορθολογικά. Αντίθετα, ο Ουγκώ γράφει το έργο του το 1862, εποχή κατά την οποία στη Γαλλία ανθεί ο Ρομαντισμός και ο τρόπος σκέψης των ανθρώπων είναι περισσότερο υποκειμενικός και ονειρικός. Σύμφωνα με τον Βελουδή: «Ο ιστορικός χώρος του ευρωπαϊκού Ρομαντισμού ορίζεται συστατικά από την ναπολεόντεια παρεκτροπή και την ήττα της Γαλλικής Επανάστασης, απόρροια της οποίας υπήρξε η παλινόρθωση των μοναρχικών και αυταρχικών καθεστώτων και η εμπέδωση της αγγλικής κυρίως αποικιοκρατίας. Ταυτόχρονα, η ίδια αυτή εποχή είναι η εποχή της αστικοφιλελεύθερης αντίστασης και εξέγερσης εναντίον των ίδιων καθεστώτων (1830, 1848), της εμφάνισης του εργατικού κινήματος και των πρώτων θεωρητικών του και, προπαντός των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων σ’ όλη την Ευρώπη.»(Βελουδής, 98)
Ο Βίκτωρ Ουγκώ (1802- 1885) ήταν μία εξέχουσα φυσιογνωμία των Γαλλικών γραμμάτων του 19ου αιώνα, ποιητής, μυθιστοριογράφος και δραματουργός. Θεωρείται ο κυριότερος εκπρόσωπος του Ρομαντισμού. Σε νεαρή ηλικία άρχισε να γράφει ποιήματα και να μεταφράζει Λατίνους ποιητές. Στην πορεία της ζωής του έγραψε αξιόλογα θεατρικά και μυθιστορήματα, όπως π.χ. Η Παναγία των Παρισίων (1831) και Οι Άθλιοι.
Στους έργο του Ουγκώ, Οι Άθλιοι, οι εξαθλιωμένοι κάτοικοι του Παρισιού, η οικογένεια των Θερναδιέρων με τον μικρό Γαβριά, οι νεαροί επαναστάτες, ο Μάριος Πομερσύ, η Τιτίκα και άλλοι, υπό την επιβλητική φιγούρα του Γιάννη Αγιάννη, συνθέτουν το μωσαϊκό των ηρώων του έργου. Πρωταγωνιστής είναι ο Γιάννης Αγιάννης, ένας πρώην κατάδικος που φυλακίστηκε γιατί έκλεψε ένα καρβέλι ψωμί. Μετά την αποφυλάκισή του προσπαθεί να επανενταχθεί στην κοινωνία. Το βιβλίο χωρίζεται σε πέντε μέρη των οποίων συνδετικός κρίκος είναι ο Γιάννης Αγιάννης. Η συνάντηση του Αγιάννη με τον επίσκοπο Μυριήλ του αλλάζει τη ζωή. Αποκτά νέα ταυτότητα και γίνεται ευυπόληπτο μέλος της κοινωνίας. Η Φαντίνα μία γυναίκα που εργάζεται στο εργοστάσιό του εναποθέτει στη φροντίδα του, λίγο πριν πεθάνει το εξώγαμο παιδί της, την Τιτίκα. Όταν η ταυτότητά του αποκαλύπτεται προσπαθεί να ξεφύγει από την καταδίωξη του αστυνομικού διευθυντή Ιαβέρη. Η Τιτίκα ερωτεύεται τον Μάριο και ο έρωτάς τους θα έχει αίσιο τέλος, εν μέσω εξεγέρσεων θανάτων και προδοσιών. Ο Γιάννης Αγιάννης με τις πράξεις του εξιλεώνεται για τις άσχημες πτυχές της ζωής του και πεθαίνει πλήρης ημερών.
Ο ίδιος ο Ουγκώ είπε για το έργο του: « … Οι Άθλιοι γράφτηκαν για όλα τα έθνη. Δεν ξέρω αν θα διαβαστούν από όλους, όμως εγώ για όλους το έγραψα …»
Βιβλιογραφία:
-Βελουδής Γιώργος (1992), «Ο επτανησιακός, ο αθηναϊκός και ο ευρωπαϊκός ρομαντισμός», Μονά-Ζυγά Δέκα Νεοελληνικά Μελετήματα, Αθήνα, Γνώση
-Δημαράς Κ.Θ. (2000), Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας, Εκδ. Γνώση, Αθήνα
-Κονδυλάκης Ιωάννης(19800, Οι Άθλιοι των Αθηνών, Αθήνα, Κάκτος
-Κορδάτος Γιάννης (1983) Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από το 1453 ως το 1961, Τόμος Α’, Εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα.