Γράφει η Αργυρώ Χατζηπαναγιώτου – Εκπαιδευτικός – Μ.Α. Λογοτεχνίας (Μεθοδολογία και Έρευνα)
Η Ελένη Κωνσταντινίδου, ήταν ένα 18χρονο (σύμφωνα με άλλους 17χρονοή 20χρονο), σημαιοφόρος της Ηπειρωτικής Φάλαγγας, του σώματος των εθελοντών που έλαβε μέρος στο ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 στο μέτωπο της Ηπείρου.
Η Ελένη Κωνσταντινίδου, σύμφωνα με τις λιγοστές πηγές που υπάρχουν γύρω από το όνομά της και τη δράση της, έλαβε μέρος, ασυνήθιστο γεγονός για τις αντιλήψεις τις εποχής, σχετικά με τις δυνατότητες του γυναικείου φύλου, στη μάχη του Γριμπόβου και διακρίθηκε για τον ηρωισμό της. Ελένη Κωνσταντινίδου, η Ζαν Ντ’ Άρκ της Ηπείρου, έτσι την αποκάλεσε ο τύπος της εποχής, ελληνικός και ξένος.
Την ύπαρξη της Ελένης Κωνσταντινίδου την αγνοούσα μέχρι προσφάτως. Ποτέ στο παρελθόν δεν είχε τύχει να δω ή να ακούσω κάτι για εκείνη. Τη γνώρισα μέσα από ένα κείμενο του Ζαν Μωρεάς, δηλαδή του Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλου(1856-1910), Έλληνα ποιητή και πατέρα του Συμβολισμού, ο οποίος με το ψευδώνυμο Ζαν Μωρεάς ξεδίπλωσε την ποιητική του δεινότητα και διέπρεψε στα γαλλικά γράμματα.
ΕΛΕΝΗ Ή Η ΩΡΑΙΑ ΠΟΛΕΜΙΣΤΡΙΑ
Στο κείμενο του με τίτλο: Ελένη ή η ωραία πολεμίστρια, ο Ζαν Μωρεάς, με λυρική διάθεση, περιγράφει ένα απογευματινό περίπατο του στην Αθήνα τον Απρίλιο του 1897, εποχή κατά την οποία η Ελλάδα βρίσκεται σε πόλεμο με την Τουρκία, και η Αθήνα βρίσκεται υπό τον φρενήρη ενθουσιασμό των πρώτων επιτυχιών στο πολεμικό πεδίο.
Κατά τη διάρκεια του περιπάτου καθώς έπεφτε το δείλι, ο ποιητής διασταυρώνεται με την Ηπειρωτική Φάλαγγα, που παρελαύνει στους δρόμους της Αθήνας. Ο Μωρεάς γράφει: «Είδα χίλιους εφήβους εφήβους, ευθυτενείς, καλοφτιαγμένους, λυγερούς, γρήγορους. Ο συγκρατημένος χωρίς επίδειξη ενθουσιασμός, που τους σήκωνε από τη γη, αυτήν τη στιγμή, μέσα από τους δρόμους της Αθήνας, ήταν το αίμα των προγόνων τους, των ηρώων του Σουλίου, το αίμα εκείνων των παρθένων, εκείνων των γυναικών που γκρεμίζονταν τότε στο βάραθρο, μετά από κάθε στροφή του χορού, από τα ψηλά βράχια του Ζαλόγγου, προτιμώντας τον θάνατο από τη σκλαβιά, από την ατίμωση».(Μωρεάς)
Μετά από λίγες μέρες, η Ηπειρωτική Φάλαγγα βρέθηκε ξανά στο δρόμο του ποιητή. Όμως οι συνθήκες ήταν διαφορετικές, τον φρενήρη ενθουσιασμό είχε διαδεχθεί η λύπη και η απογοήτευση καθώς τα νέα που έρχονταν από το μέτωπο ήταν δυσάρεστα. Τις νίκες είχαν διαδεχθεί οι υποχωρήσεις των ελληνικών στρατευμάτων και οι ήττες: «Αλίμονο! Λίγες μόλις μέρες είχαν περάσει και ξαναείδα την Ηπειρωτική Λεγεώνα (έτσι αναφέρεται στη μετάφραση του κειμένου από τα γαλλικά. Στις εφημερίδες τις εποχής αναφέρεται ως Ηπειρωτική Φάλαγγα) να διασχίζει τους δρόμους για να πάει να επιβιβασθεί στον Πειραιά. Όπως και την πρώτη φορά, το κυανό του δειλινού που έσβηνε ήταν γλυκό, το αεράκι φυσούσε πάντα ευωδιαστό, αλλά όλοι μας το αναπνέαμε δύσκολα, σαν να ήταν απαίσια αναθυμίαση από βάλτους. Γιατί η απρόσμενη ήττα, κρυφή σαν προδοσία, είχε σκεπάσει τα ευγενικά όνειρα της πατρίδας. Αχ! Και μερικές φορές χαμογελούσαμε ακόμη, με μια φευγαλέα ελπίδα, το χαμόγελο ήταν θλιμμένο και αποκαρδιωμένο και όταν οι καρδιές άρχιζαν πάλι να χτυπούν πιο δυνατά, αυτό δεν σήμαινε πως δεν είχαν ραγίσει. Από τα ψηλά μπαλκόνια, όμορφα χέρια έραιναν ακόμη με ροδοπέταλα εκείνους που πήγαιναν να πολεμήσουν, αλλά ήταν όπως αποχαιρετούμε αγαπημένα φέρετρα». (Μωρεάς)
Η Ηπειρωτική Φάλαγγα φεύγει για το μέτωπο, μας λέει ο Μωρεάς, πάει να βοηθήσει τους άνδρες που μάχονται το μέτωπο. Αυτή τη φορά σημαιοφόρος της Φάλαγγας είναι ένα όμορφο νεαρό κορίτσι, η Ελένη: « Όμως η Ηπειρωτική Λεγεώνα προχωρούσε πάντοτε με το ίδιο ελεύθερο και γρήγορο βήμα. Αυτοί οι νεαροί άνδρες είχαν τουλάχιστον είχαν τουλάχιστον την παρηγοριά ότι μπορούσαν να πεθάνουν. Και ξέρετε ότι ο σημαιοφόρος τους δεν ήταν άλλος από μια νεαρή κοπέλα δεκαεπτά χρόνων; Μπόρεσα να την διακρίνω αρκετά παρά το σκοτάδι, για να δω πως ήταν όμορφη με τα λυτά μαλλιά της, όλη σφρίγος στο εύθραυστο σώμα της και ικανή να δει με τα ντροπαλά της μάτια στο αίμα της να ρέει. Αργότερα πρώτη πληγώθηκε βαριά στη μάχη. Έμαθα πως το όνομά της ήταν Ελένη, το όνομα μιας ελληνίδας πριγκίπισσας διάσημης για την ομορφιά και τις αταξίες της, αλλά και μιας ελληνίδας Αγίας, μητέρας του μεγάλου Κωνσταντίνου».
Ο επίλογος του χρονογραφήματος του Ζαν Μωρεάς ήταν μια έκπληξη ευχάριστη για μένα. Μου έκανε τόση εντύπωση η μορφή της Ελένης, της σημαιοφόρου της Ηπειρωτικής Φάλαγγας, γεγονός ασυνήθιστο για τα δεδομένα της εποχής, που μου γεννήθηκε η επιθυμία να μάθω περισσότερα για την ηρωική Ελένη (ακόμη δεν είχα μάθει το επώνυμό της).
Η αναζήτηση στο διαδίκτυο με λέξεις κλειδιά έδωσε κάποιο αποτέλεσμα. Υπήρχαν ελάχιστες αναφορές ευτυχώς και κάποιες φωτογραφίες, για μία Ελένη Κωνσταντινίδου που ήταν μέλος της Ηπειρωτικής Φάλαγγας η οποία διακρίθηκε για τον ηρωισμό της στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, στη μάχη του Γριμπόβου στο Ηπειρωτικό μέτωπο και ονομάσθηκε από τον τύπο της εποχής η Ζαν Ντ’ Άρκ της Ηπείρου.
Στο άρθρο «Γρίμποβο, μια ιστορία ένας ολόκληρος λαός» αναφέρονται για την Ελένη Κωνσταντινίδου τα εξής: «Γρίμποβο. Χάθηκαν πάνω από 800 ψυχές. Εκατοντάδες οι τραυματίες. Μέσα στις πρώτες σειρές της μάχης μορφές που υμνήθηκαν από τον ευρωπαϊκό τύπο και στην μετέπειτα βιβλιογραφία. Η Ζαν Ντ’ Άρκ της Ηπείρου (η νεαρή Ελένη Κωνσταντινίδου και ο γαριβαλδινός από την αιωνία πόλη (ο 26χρόνος Φίλιππος Τρόγια)». (Ντίνος- Σχισμένου)
Στο βιβλίο: 1897: Ο ελληνοτουρκικός πόλεμος στην Ήπειρο και τη Θεσσαλία μέσα από φωτογραφίες και χαρακτικά του Βράκα Φώτη, υπάρχουν δύο φωτογραφίες της Ελένης Κωνσταντινίδου με την εξής λεζάντα: «Ανάμεσα στους εθελοντές θα ξεχωρίσει η μορφή της δεκαεφτάχρονης κοπελιάς της Ελένης Κωνσταντινίδου, η οποία θα ονομαστεί από τον ξένο τύπο ‘’η νέα Ζαν Ντ’ Άρκ’’ . Οι φωτογραφίες είναι μετά τον πόλεμο σε διαφορετικά χρονικά διαστήματα». (Βράκας).
Αυτές ήταν οι μόνες πληροφορίες που υπήρχαν στο διαδίκτυο για την όμορφη νεαρή Ελένη, τη σημαιοφόρο της Ηπειρωτικής Φάλαγγας. Λιγοστές οι πληροφορίες τώρα, όμως, γνώριζα όχι μόνο το επώνυμο, αλλά και τη μορφή, αποτυπωμένη σε φωτογραφία, της ηρωικής Ελένης που διακρίθηκε στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897.
Έμενε η αναζήτηση πληροφοριών για την Ελένη Κωνσταντινίδου στον τύπο της εποχής. Αλλά πριν εκθέσουμε τα αποτελέσματα αυτής της αναζήτησης θα ανοίξουμε μία παρένθεση για πούμε εν συντομία τα βασικά περί του ατυχούς για την Ελλάδα πολέμου του 1897.
ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (1897)
Ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 ήταν ο πρώτος πόλεμος στον οποίο ενεπλάκη η Ελλάδα ως ανεξάρτητο ελληνικό Έθνος. Η πολεμική σύρραξη μεταξύ των δύο αντιπάλων, Ελλάδας και Τουρκίας είχε μικρή διάρκεια: 6/4 -7/5 1897. Έχει καταγραφεί ως ο πόλεμος των τριάντα ημερών.
Αιτία του πολέμου ήταν η θέση της Ελλάδας σε σχέση με το Κρητικό Ζήτημα. Η ενίσχυση της Επανάστασης στην Κρήτη εκ μέρους της Ελλάδας, με την αποστολή ναυτικής και στρατιωτικής δύναμης, σε συνδυασμό με την απόρριψη της πρότασης των Μεγάλων Δυνάμεων για αυτονομία της Κρήτης υπό την υψηλή κυριαρχία των Οθωμανών, έδειχναν ξεκάθαρα το ενδιαφέρον των Ελλήνων για την προσάρτηση της Κρήτης στην Ελλάδα. Γεγονός που εξόργιζε τους Οθωμανούς.
Αφορμή του πολέμου υπήρξε «η εισβολή σώματος ενόπλων εθελοντών της στρατιωτικοπολιτικής οργάνωσης Εθνική Εταιρεία σε Τουρκικό έδαφος». (Γ.Ε.Σ.) Το γεγονός αυτό σηματοδότησε την έναρξη του πολέμου καθώς η Τουρκία κήρυξε τον πόλεμο στην Ελλάδα στις 5/4/1897. Η πολεμική σύρραξη έλαβε χώρα σε δύο μέτωπα στην Θεσσαλία και την Ήπειρο. Οι συγκρούσεις και στα δύο μέτωπα ήταν σφοδρές . Στην αρχή τα ελληνικά στρατεύματα είχαν επιτυχίες αλλά στην συνέχεια τα αποτελέσματα ήταν αρνητικά για την Ελλάδα. Οι μάχες που σφράγισαν την ήττα των ελληνικών στρατευμάτων ήταν η Μάχη στο Γρίμποβο (Ήπειρος) 1-3 Μαΐου 1897 και η Μάχη στον Δομοκό (Θεσσαλία 5/5/1897) καθώς η ελληνική πλευρά αναγκάστηκε να υποχωρήσει. Οι πολεμικές συγκρούσεις έλαβαν τέλος όταν, με την παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων, υπογράφηκε το πρωτόκολλο ανακωχής μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας.
Αργότερα τον Νοέμβριο του ιδίου έτους η υπογραφή Συνθήκης Ειρήνης σηματοδότησε την έναρξη των διεργασιών για την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Όμως, αρνητικό σημείο ήταν η καταβολή από μέρους της Ελλάδας «επαχθούς πολεμικής αποζημίωσης. Στα θετικά της παρ’ ολίγον καταστροφικής ήττας ήταν η αφύπνιση του Έθνους, που σηματοδότησε την αναδιοργάνωση του Ελληνικού Στρατού σε όλους τους τομείς, με επακόλουθο τις επιτυχίες κατά το Μακεδονικό Αγώνα και τους Βαλκανικούς πολέμους». (Γ.Ε.Σ.)
Αυτά έγραψε η επίσημη ιστορία για τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Υπάρχουν όμως πτυχές του που απαιτούν διερεύνηση, όπως, λόγου χάρη, κάτω από ποιες ιδιαίτερες συνθήκες και καταστάσεις υπέστη αυτή την ήττα η Ελλάδα. Άλλωστε και ο Ζαν Μωρεάς κάτι υπονοεί γράφοντας στο κείμενο που παραπάνω εκθέσαμε: «Γιατί η απρόσμενη ήττα, κρυφή σαν προδοσία, είχε σκεπάσει τα ευγενικά όνειρα της πατρίδας».
Αλλά ας επιστρέψουμε στο θέμα μας στην αναζήτηση στοιχείων για τη ζωή και τη δράση της Ελένης Κωνσταντινίδου, της σημαιοφόρου της Ηπειρωτικής Φάλαγγας.
ΤΙ ΕΓΡΑΨΑΝ ΟΙ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΝΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΦΑΛΑΓΓΑ
Με την έναρξη του πολέμου οι εφημερίδες ασχολούνται εκτενώς με ειδήσεις που φθάνουν από το πεδίο των επιχειρήσεων αλλά και με τις προετοιμασίες των στρατευμάτων και των εθελοντικών ομάδων που φθάνουν από τα διάφορα μέρη του κόσμου και στη συνέχεια αποστέλλονται στο μέτωπο.
ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟ ΣΩΜΑ
Στην εφ. Παλιγγενεσία, αρχές Απριλίου, λίγο μετά την έναρξη του πολέμου, υπάρχει η είδηση ότι ο εξ Ηπείρου κ. Αγησ. Γιαννόπουλος με την υποστήριξη της κυβέρνησης, θα χρηματοδοτήσει και θα συγκροτήσει Ηπειρωτικό σώμα εθελοντών προς ενίσχυση του Ελληνικού Στρατού που μάχεται σε Ήπειρο και Θεσσαλία. Το Σώμα αυτό, σύμφωνα με τα γραφόμενα της εφημερίδας θα το εκπαίδευαν απόστρατοι αξιωματικοί στο οποίο θα μπορούσαν να καταταγούν όχι μόνο Ηπειρώτες που ζούσαν στην Αθήνα αλλά και όποιος άλλος επιθυμούσε να ενισχύσει τον εθνικό αγώνα των Ελλήνων:
«Το σοβαρόν τούτο εγχείρημα, το οποίον πρόκειται να ενισχύση μεγάλως τον αρξάμενον περί των όλων εθνικόν ημών αγώνα, περιέβαλεν, εις ην επόμενον, καθά εδήλωσεν ο κ. Γιαννόπουλος, δι’ όλης της δυνατής υποστηρίξεώς της η Κυβέρνησις χορηγήσασα τον αναγκαιούντα αριθμόν αξιωματικών ληφθέντων εκ των ανακληθέντων αποστράτων, οίτινες θέλουσι διευθύνει την πολεμικήν δράσιν του σώματος τασσομένου παρά το πλευρόν του Ελλην. Στρατού και ενεργούντος εκ παραλλήλου και συμφώνως προς τας αποδείξεις αυτού. Περί της επιτυχίας του πολεμικού τούτου σώματος εγγυάται η ευτελής και αυτόχρημα στρατιωτική διοργάνωσις του προ παντός δε η σοφή πρόνοια, ήν έλαβον οι σχόντες την πρωτοβουλίαν περί όλων και αυτών ακόμη των ελαχίστων. Αλλ΄εκείνο όπερ εξαίρει την σπουδαιότητα του εγχειρήματος, είνε, ότι εις το συγκροτηθέν τούτο σώμα γίνεται δεκτός, κατά την εν τέλει της προσλαλιάς του γενομένην ωσαύτως υπό του κ. Γιαννοπούλου δήλωσιν, και πας άλλος πλην των Ηπειρωτών όστις συναισθάνεται το καθήκον του προς υποστήριξιν του Εθνικού ημών αγώνος». (Παλιγγενεσία)
ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΕΘΕΛΟΝΤΕΣ
Στην εφ. Εσπερινή Ακρόπολις (20/4) υπάρχει μία είδηση για εθελοντές που έχουν έρθει στην Αθήνα από τη Βλαχία, Ρουμανία, Ρωσία, Κωνσταντινούπολη και οι οποίοι έχουν για σημαιοφόρο ‘’μίαν νεάνιδαν’’: «‘Έφθασαν σήμερον περί τους 500 εθελονταί εκ Βλαχίας, Ρουμανίας, Ρωσσίας, Κ/πόλεως και άλλων μερών έχοντες δε επί κεφαλής μίαν νεάνιδαν ως σημαιοφόρον περιήλθον τας οδούς περί την μεσημβρίαν ζητοκραυγάζοντες υπέρ του πολέμου».
ΑΝΑΧΩΡΗΣΙΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ
Στην εφ. Πρωΐα υπάρχει η παρακάτω αναφορά που μιλά για μία ομάδα εθελοντών που αναχωρεί για το μέτωπο και έχει σημαιοφόρο μία ‘’νεαρά κόρη’’ . Δεν αναφέρει όνομα μόνο γράφει ότι κατετάγη στο σώμα που διοικεί ο Μ. Μπότσαρης και ότι ήρθε από την Ρουμανία : «Σήμερον αναχωρεί κατόπιν διαταγής του υπουργείου των στρατιωτικών το ενταύθα διαμένον σύνταγμα εθελοντών του κ. Μπότσαρη. Σημαιοφόρος του συντάγματος τούτου είναι νεαρά κόρη, ήτις ήλθεν ενταύθα εκ Ρουμανίας και κατετάχθη εις το σώμα του κ. Μπότσαρη».
ΣΩΜΑ ΤΩΝ ΗΠΕΙΡΩΤΩΝ
Η εφ. Ακρόπολις(20/4) μας δίνει περισσότερες λεπτομέρειες για την Ηπειρωτική Φάλαγγα και την Ελένη Κωνσταστινίδου μαζί με ένα σκίτσο της στο οποίο φέρει την ενδυμασία των εθελοντών. Αρχηγός της Ηπειρωτικής Φάλαγγας είναι ο αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού, Μ. Μπότσαρης. Αποτελείται από χίλιους και πλέον άνδρες μεταξύ των οποίων υπάρχουν και πολλοί αξιωματικοί και υπαξιωματικοί που είχαν αναλάβει την εκπαίδευση του σώματος. Μία φάλαγγα αυτού του σώματος διοικείται από τον κ. Καρακατσάνη, οδοντίατρο ο οποίος είχε αναλάβει και τα έξοδα συντήρησης της. Στην φάλαγγα σύμφωνα με την εφ. Ακρόπολις είχε καταταγεί και η Ελένη Κωνσταντινίδου:
«Σήμερον την πρωΐαν αναχωρεί το σώμα των Ηπειρωτών υπό την αρχηγίαν του κ. Μ. Μπότσαρη αποτελούμενον από περισσοτέρους των χιλίων ανδρών.
Το σώμα τούτο στρατιωτικώτατα ωργανομένον, περιλαμβάνον δε πολλούς αξιωματικούς και αρχαίους υπαξιωματικούς, καθ’ ον καιρόν διέμεινεν ενταύθα ησκείτο διαρκώς εις γυμνάσια κινήσεως και πυρών. Το σώμα απαρτίζουν λαμπροί νέοι πάντες στρατιωτικότατα μορφωμένο και με τον άγιον ενθουσιασμόν να ελευθερώσουν την ιδιαιτέραν αυτών πατρίδα.
Μίαν φάλαγγα του σώματος διοικεί και ο ενθουσιώδης πατριώτης οδοντοϊατρός κ. Καρακατσάνης, όστις και εξ ιδίων, υπέρ τας δυνάμεις του μάλιστα κατέβαλε δια τον καταρτισμόν του σώματος τούτου, ικανάς χιλιάδας.
Εις την φάλαγγα του κ. Καρακατσάνη έχει καταχθή και η ενθουσιώδης κόρη, δεκαοκταέτις Ελένη».
Εδώ αξίζει να σημειώσουμε ότι ο οδοντίατρος , Δ. Ι. Καρατσάνης διοικητής της Αθηναϊκής Φάλαγγας έγραψε, αργότερα, βιβλίο με τίτλο: Ιστορία της Ηπειρωτικής Φάλαγγος, του μόνου νικήσαντος σώματος εν τω ατυχεί ελληνοτουρκικώ πολέμω εξηγημένη εκ των προς το αρχηγείον επισήμων καταθέσεων , εν Αθήναις, 1897 (βιβλίο σπάνιο)
Η εφ. Σωτηρία, τέλος Απριλίου, λίγο πριν την μάχη του Γριμπόβου, δημοσιεύει σκίτσο της Ελένης Κωνσταντινίδου με την παρακάτω λεζάντα: «ΕΛΕΝΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ εικοσαέτις κόρη εκ Κυδωνιών, σημαιοφόρος του Ηπειρωτικού σώματος, αφήσασα μετά του αδελφού Πατρίδα δούλην, οίκον και συγγενείς, ίνα πολεμήση υπέρ πατρίδος, και εκδικηθήτους σφαγείς και δημίους των Κυδωνιών κατά το 1821. Κόρη γνησία της Ελλάδος, χαίρε, και δια του παραδείγματός σου, γυνή συ, άνδριζε τους άνδρας».
Η Ελένη Κωνσταντινίδου, λοιπόν, σύμφωνα με την εφ. Σωτηρία, ήρθε από την Κυδωνίες της Μικράς Ασίας μαζί με τον αδελφό της για να πολεμήσει, εκδικούμενη τη σφαγή των κατοίκων των Κυδωνιών στις 4 Ιουνίου του 1821. Η σφαγή των Κυδωνιών ήταν επακόλουθο της Ναυμαχίας της Ερεσού όπου ό Ελληνικός Στόλος πυρπόλησε ένα τουρκικό δίκροτο στις 27 Μαΐου του 1821. Οι Οθωμανοί για αντεκδίκηση κατέστρεψαν τις Κυδωνίες
Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΓΡΙΜΠΟΒΟΥ
Η Ελένη Κωνσταντινίδου, όπως προαναφέραμε, διακρίθηκε σε μία σφοδρή και σκληρή μάχη, αυτή του Γριμπόβου (αρχές Μαΐου 1897) στην οποία σημειώθηκαν αρκετές απώλειες και από τις δύο πλευρές. Λέγεται ότι τραυματίστηκε σοβαρά και η Ελένη Κωνσταντινίδου. Στη διήμερη αυτή μάχη αν και οι ελληνικές δυνάμεις κράτησαν τις θέσεις τους δόθηκε, από τον διοικητή συνταγματάρχη Μάνο, εντολή για οπισθοχώρηση.
Στην εφ. Gazetta (ufficiale del regno d’ Italia) του Μαΐου του 1897 υπάρχουν δύο τηλεγραφήματα ανταποκριτών από την Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη που αναφέρονται στη μάχη του Γριμπόβου.
Το τηλεγράφημα από Αθήνα γράφει: Αθήνα 16
«Ο ελληνικός στρατός στην Ήπειρο αναγκάστηκε να υποχωρήσει στην Άρτα. Οι απώλειες που υπέστησαν οι Έλληνες στη μάχη του Γριμπόβου ανέρχονται σε 553 άνδρες εκτός μάχης, εκ των οποίων 33 αξιωματικοί. Διαβεβαιώνεται ότι η κυβέρνηση έχει στείλει διαταγές στους διοικητές των ελληνικών στρατευμάτων στη Θεσσαλία και την Ήπειρο να παραμείνουν αυστηρά σε άμυνα». (Μετάφραση από τα Ιταλικά δική μου)
Το τηλεγράφημα από Κωνσταντινούπολη δίνει άλλο αριθμό απωλειών για την ελληνική πλευρά: Κωνσταντινούπολη 16, (υπηρεσιακό)
«Τα ελληνικά στρατεύματα προσπάθησαν να προχωρήσουν από την Άρτα κατά μήκος του δρόμου προς Γραμμενίτσα πάνω από το Γρίμποβο, αλλά αποκρούστηκαν από τους Τούρκους, σε αναμετρήσεις που έγιναν στα υψώματα της Γραμμενίτσα, στο Γρίμποβο, στο Φαΐκ Πασά – Tepessi και Κουκουνάρια, και είχαν 300 νεκρούς. Κοντά στη γέφυρα της Άρτας οι Τούρκοι απώθησαν το πεζικό και το ελληνικό πυροβολικό». (Μετάφραση από τα Ιταλικά δική μου)
ΟΛΙΓΟΣΤΙΧΟΙ ΕΙΔΗΣΕΙΣ
Η ηρωική μορφή της Ελένης Κωνσταντινίδου την περίοδο εκείνη των πολεμικών επιχειρήσεων άφησε το αποτύπωμα της στην κοινωνία της εποχής. Η πλειονότητα των ανθρώπων εξήρε τον ηρωικό της αγώνα στα πολεμικά χαρακώματα του μετώπου της Ηπείρου: Η εφ. Εμπρός τον Ιούλιο του 1897 στη στήλη Ολιγόστιχοι Ειδήσεις γράφει: « Εις αξιωματικός του Ναυτικού εξήρε προχθές εν κύκλω φίλων τον ηρωισμόν της αγωνισθείσης εν Ηπείρω Ελένης Κωνσταντινίδου».
ΠΟΛΕΜΙΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ
Στην εφ. Εμπρός (6/5/1897) υπάρχει χρονογράφημα, με τον τίτλο: Πολεμικαί Γυναίκες, αφιερωμένο στο ηρωικό της κατόρθωμα, το οποίο υπογράφει ο Πολ. Δημ. (πιθανόν ο Πολύβιος Δημητρακόπουλος). Ο συγγραφέας εξάρει τη γενναιότητα και την αυταπάρνηση της Ελένης, αλλά δεν συμφωνεί, ιδιαιτέρως με την παρομοίωση της Ελένης με την Ζαν Ντ’ Άρκ. Την συγκρίνει με άλλες γυναίκες της αρχαιότητας, Ελληνίδες και μη, που έπραξαν αναλόγως. Πιστεύει ότι η ηρωική πράξη της δεν θα ξεχαστεί και ότι η Ελένη Κωνσταντινίδου θα λάβει την θέση που της αρμόζει στην Ελληνική Ιστορία. Προτείνει δε να της απονεμηθεί ο Σταυρός του Σωτήρος:
«Η Εν Ηπείρω μαχομένη μετά τοσαύτης γενναιότητος και τοσαύτης αυταπαρνήσεως Ελληνίς ηρωίς Ελένη Κωνσταντινίδου, η γνωστή μελαγχροινή και ζωηρά νεάνις την οποίαν ευθαμάσαμεν δια το παράστημα και την σταθεράν τόλμην, ήν εξέφραζεν η φυσιογνωμία της, ότε ενδεδυμένη μετά χάριτος την στολήν του εθελοντού παρήλαυνε δια των οδών των Αθηνών, σημαιοφόρος της Ηπειρωτικής φάλαγγος, εξώθησε πολλούς εις το να παραλληλίσωσιν αυτήν προς την Ιωάννα Δάρκ, την γνωστήν παρθένον της Ορλεάνης, ήτις, πεσούσα μαχομένη τω 1431 εις τας χείρας των Άγγλων, κατεκάη, ως γνωστόν ζώσα.
Η εύγκρισις δεν είναι βεβαιώς τόσον ατυχής, ώστε δι’ αυτή να εξευτελισθή η μνήμη της Ιωάννας Δαρκ, ή να μειωθή η πολεμική αξία της Ελένης Κωνσταντινίδου!
Εκατέρα τούτων θα έχη την θέσιν της εν τη ιστορία, δυνάμεθα δε μάλιστα να δεχθώμεν ότι η ημετέρα ηρωίς, ήτις μαχόμενη προχθές εν Γριμπόβω κατά τας εξ Ηπείρου ανταποκρίσεις των εφημερίδων, προσήγγισεν εις απόστασιν 50 μέτρων από των εχθρικών προχωμάτων, δύναται, μεθ’ όλην την εξιδανίκευσιν, ήν απέκτησεν ήδη το πρόσωπο της Αυρηλιανής παρθένου, να ταχθή πολύ υψηλοτερα εκείνης.
(…)
Αλλ΄η σύγκρισις αμέσως της Ελένης Κωνσταντινίδου αμέσως αμέσως της Ελένης Κωνσταντινίδου προς την γαλλίδα Ιωάνναν Δαρκ, ουχί μόνον ατυχής είνε κατ’ ουσίαν, αλλά και την ιστορίαν των ελληνίδων γυναικών προσβάλλει εις τα καίρια.
Εν μόνον έχω να συστήσω δι’ αυτήν, ότι πρέπει δια τον έξοχον ηρωισμόν της, όστις εδοκιμάσθη ήδη ακούντως, να τιμήση αυτήν η Κυβέρνησις δια του Σταυρού του Σωτήρος, όχι τόσον δια να τιμηθώσι τα γενναία και αγνά στήθη της δια του παρασήμου, όσον … δια να εξαγνισθή το παράσημον δι’ αυτών». ( Πολ. Δημ.)
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Άλλο ένα ταξίδι σε στο μονοπάτι των Ιστορικών και Λογοτεχνικών Διαδρομών, με οδηγό την πένα του Ζαν Μωρεάς, έφτασε στο τέλος. Συνοψίζοντας, σύμφωνα με τα στοιχεία που συλλέξαμε προέκυψε ότι η Ελένη παρά τις αντικρουόμενες πληροφορίες των εφημερίδων, σε σχέση με την καταγωγή της, ήταν από της Κυδωνίες της Μ. Ασίας, ήρθε με τον αδελφό της στην Αθήνα, κατατάχτηκε στο σώμα των εθελοντών της Ηπείρου και συγκεκριμένα στη φάλαγγα που είχε διοικητή τον Δ. Ι. Καραγιάννη. Πολέμησε στη μάχη του Γριμπόβου, τραυματίστηκε και εξυμνήθηκε από τον τύπο ως η Ζαν Ντ’ Άρκ της Ηπείρου. Αυτές ήταν οι πληροφορίες που μπόρεσα, μέχρι στιγμής, να συλλέξω, κατά την έρευνα μου, για τη συγγραφή αυτού του άρθρου. Πέρα από το έτος 1897 δεν βρήκα καμία άλλη πληροφορία για την Ελένη Κωνσταντινίδου εκτός από μία δημοσίευση στην εφ. Εμπρός τον Οκτώβριο του 1987 η οποία αναγγέλλει τον διορισμό διδασκαλισσών: « Διωρίσθησαν διδασκάλισσαι εν Αστακώ η Κλεάνθη Ζαφειροπούλου, εν Φουρνή η Ελένη Κωνσταντινίδου». Δεν μπορούμε όμως να πούμε μετά βεβαιότητας ότι η δασκάλα Ελένη Κωνσταντινίδου ταυτίζεται με την Ελένη Κωνσταντινίδου τη σημαιοφόρο της Ηπειρωτικής Φάλαγγας.
Η Ελένη Κωνσταντινίδου των Κυδωνιών, κατά τα φαινόμενα, δεν πήρε τον Σταυρό του Σωτήρος, για τον ηρωισμό της, ξεχάστηκε με το πέρασμα του χρόνου, ίσως γιατί ήταν πολύ πιο μπροστά από την εποχή της.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βράκας, Φώτης, 1897. Ο ελληνοτουρκικός πόλεμος στην Ήπειρο και την Θεσσαλία μέσα από φωτογραφίες και χαρακτικά, Β’ έκδοση, Ιούνιος 2022
ΓΕΝΙΚΟ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ ΣΤΡΑΤΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΡΑΤΟΥ, Μνήμες Πολέμου 1897-1974, Αθήνα, 2012
Μωρεάς, Ζαν, «Ελένη ή η ωραία πολεμίστρια» στο ΑΝΑΠΟΚΡΙΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1879-1897. Εθνικές διεκδικήσεις. Ολυμπιακοί Αγώνες.Καταστροφή του ’97, εκδ. ΟΛΚΟΣ, Αθήνα 1993 (Μτφρ. Γιώργος Τόλιας, Ειρήνη Λούβρου)
Ντίνος, Σ. & Σχισμένου, Αικ., «Γρίμποβο, μια ιστορία ένας ολόκληρος λαός», στην ηλεκτρονική εφημερίδα: https://epirusgate.gr/gribovo-mia-istoria-enas-olokliros-laos/ , ανακτήθηκε στις 20/4/2022
Εφημερίδες: Ακρόπολις, Εμπρός, Εσπερινή Ακρόπολις, Παλιγγενεσία, Πρωΐα, Σωτηρία (Η) Απριλίου, Μαΐου, Οκτωβρίου 1897
Gazzetta (ufficiale del regno d’ Italia), Telegrammi, Μάιος 1897, σ: 2289
